Wat is stikstof, en wat zijn de effecten op de Nederlandse natuur

Stikstofproblematiek in Nederland

Tot 29 mei 2019 waren alle toestemmingen met betrekking tot stikstof gebaseerd op het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Op die datum heeft de hoge raad heeft het Programma Aanpak Stikstof (PAS) ongeldig verklaard waardoor deze niet meer als basis mag gelden voor de toestemming voor activiteiten. Herstelstrategieën opgenomen in het PAS blijken niet toereikend te zijn en niet het juiste effect te hebben. ‘de passende beoordeling’ die ten grondslag lag aan het PAS in strijd met Europese Habitatrichtlijn. Het PAS maakte het kort gezegd mogelijk om stikstof uitstotende activiteiten toe te laten, vooruitlopend op de positieve effecten van PAS-maatregelen. Zo’n toestemming ‘vooraf’ mag niet.

Er is nu besloten dat er géén stikstofdepositie meer plaats mag vinden op stikstofgevoelige habitats. Als gevolg van deze beslissing zijn in Nederland vele bouwprojecten stil komen te liggen. Op dit moment werkt de overheid aan een nieuwe aanpak voor stikstof.

Stikstofemissie

Er zijn verschillende bronnen die verantwoordelijk zijn voor stikstof in het milieu (stikstofemissie). Stikstofoxiden (NOx) en Ammoniak (NHs) komen op verschillende manieren vrij in ons milieu. Ook zijn verschillende sectoren verantwoordelijk de uitstoot voor verschillende stikstofverbindingen.

Stikstofemissie zijn over de jaren heen al sterk afgenomen. Voor stikstofoxide (NOx) loopt de dalende lijn nog steeds gestaag naar beneden door. De landbouw is vrijwel geheel verantwoordelijk voor alle emissie van amoniak (NH3). Nadat er een duidelijke afname wat te zien in de jaren 90, is de trend echter redelijk gestagneerd. Over het algemeen is stikstofemissie is de afgelopen 20 jaar duidelijk afgenomen, en deze trends lijken de komende jaren ook door te zetten. Niveaus zijn echter nog steeds veel hoger dan goed is voor ons milieus, dus constante maatregelen blijven noodzakelijk.

Stikstofdepositie

Nadat er stikstof is uitgestoten komt dit uiteindelijk in de bodem terecht (stikstofdepositie). Dit kan op twee manieren;

• Natte depositie: Stikstof die in de bomen terecht komt doordat deze meekomt in regen.
• Droge depositie: Planten of de bodem die stikstof direct opneemt uit de lucht.

Er is te zien dat landbouw verantwoordelijk is voor bijna de helft (46%) van de stikstofdepositie. Ongeveer 1/3 (32,3%) van de stikstofdeposities wordt veroorzaakt voor stikstofproducerende activiteiten in het buitenland, en ongeveer 1/5 (21,7%) is afkomstig uit overige bronnen als wegverkeer, huishoudens, internationale scheepvaart, verkeer, ammoniak uit de zee, industrie, handel/diensten/overheid/bouw, energiesector en afvalverwerking.

Afbeelding 1: Stikstofdepositie t.g.v. verschillende sectoren in 2018. Bron: RIVM, 2019

Nadelige effecten van te veel stikstof in de natuur

Een te hoge concentratie stikstofverbindingen kan op verschillende vlakken nadelige effecten hebben op verschillende vlakken als natuur, gezondheid en voedselproductie.

Wij zullen voornamelijk ingegaan worden op de negatieve effecten op de natuur, gezien dit voor onze sector het meest relevant is. Schadelijke stikstofverbindingen zorgen ervoor dat de grond verrijkt wordt. Dit betekend dat er door stikstof meer voedingsstoffen in de bodem beschikbaar zijn. Dit kan in sommige gevallen een (gedeeltelijk) positief effect zijn, omdat bepaalde planten (en gewassen voor boeren) dan beter groeien. Elk natuurgebied en de planten die hier aanwezig zijn hebben verschillende tolerantieniveaus voor stikstof (welke ook leiden tot een diversiteit van habitats en dus ook een hogere biodiversiteit). Zo zijn er in Nederland gebieden die sterk afhankelijk zijn van een voedselarme, en stik stikstofarme situatie. Op deze plekken groeien bijvoorbeeld zeldzame planten die afhankelijk zijn van een voedselarme bodem. Ook is ammoniak giftig voor kwetsbare mossen en korstmossen. Door verrijking verdwijnen deze gevoelige habitats en worden de zeldzame planten overgenomen door meer algemene plantensoorten die van een rijkere bodem houden. Langzaam verandert het landschap in een monotoon over het algemeen voedselrijk ecosysteem. Het aantal aanwezig soorten (de biodiversiteit) zal dus afnemen gezien er minder verschillende deelhabitats met specifieke ecologische eisen zullen zijn.

Het verdwijnen van specifieke planten heeft ook een negatief effect op dieren en insecten. Dieren en insecten die sterk afhankelijk zijn van de zeldzame planten verdwijnen als gevolg hiervan ook, en dit heeft een verder kettingeffect verder de biologische keten in. Als gevolg hiervan verdwijnen bijvoorbeeld ook de insecten die wij nodig hebben voor de bestuiving van onze gewassen. Daarnaast zullen ook de dieren die afhankelijk zijn van deze dieren (als voedselbron) het lastig krijgen, dichtheden dalen, en uiteindelijk zullen er soorten verdwijnen.

Ten slotte heeft stikstof ook een belangrijk effect op waterlichamen in Nederland. Wanneer er sprake is van veel stikstof in de bodem zullen schadelijke stikstofverbindingen uitspoelen naar naastgelegen sloten, poelen, vijvers en rivieren. Doordat dit water een overmaat aan nutriënten zal bevatten (eutrofiëring) is er kans dat er een algenbloei op gang komt. Ten eerste zal dit leiden tot vertroebeling van water. Daarna, wanneer deze algen dood gaan zullen deze afgebroken worden door bacteriën. Deze bacteriën gebruiken hiervoor het zuurstof in het water en bij te veel algen kan het water hierdoor zuurstofloos wordt. In het ergste geval kan dit leiden tot de dood van allerlei organismen die in het aangedane water leven.

Al met al zal door verhoogde concentraties stikstof en de verschillende mechanismen die dit in gang zet uiteindelijk zorgen voor een milieu met een lagere biodiversiteit, en daar de directe gevolgen van.